Izbor pokrivnog materijala
Pokrivke imaju zadatak da gajenim biljkama omoguće optimalne uslove za rast i u onim periodima godine kada im to klimatski uslovi ne dozvoljavaju.
Za tipove objekata sa polukružnim krovom primenjuju se elastični pokrivni materijali, folije, dok se za tipove sa ravnim konturama krovova primenjuju kruti materijali kao što su paneli stakla, akrila ili polikarbonata, ali i folije. Obično se za veće objekte, planirane za dugotrajniju proizvodnju, kao pokrivka koristi staklo, a za manje i one koji su namenjeni za kraći period proizvodnje, polietilenska - PE folija.
1. Osobine pokrivki
Pokrivni materijal se ocenjuje na osnovu:
- transparentnosti - propustljivosti korisnog spektra sunčevog zračenja - PAR,
- trajnosti, otpornosti na UV zračenje,
- energetskih - izolacionih osobina,
- mehaničke otpornosti,
- otpornosti na pesticide i druga hemijska sredstva koja se primenjuju pri proizvodnji u zaštićenom prostoru,
- gustine,
- jednostavnosti postavljanja,
- gorivosti i zapaljivosti,
- cene itd.
Propustljivost PAR
Najznačajnija osobina pokrivnog materijala je sposobnost transmisije -propuštanja korisnog dela sunčevog zračenja - PAR, koja je različita za razne pokrivne materijale, sl.16.
 |
Idealno bi bilo da pokrivni materijal propušta 100% za biljke korisnog dela sunčevog zračenja. Pokrivni materijal ne bi trebalo da propušta toplotno, infracrveno - IR zračenje. To je zračenje koje emituje svako toplo telo, a talasna dužina i intenzitet zavise od vrste materijala i temperature tela. Ukoliko to nije slučaj, dolazi do gubitaka usled zračenja dela energije u okolinu.
Kako se u tab. 3, vidi svi materijali, osim PE folije, nepro pusni su za infracrveno zračenje. PE folija propušta IR zračenje u jednoj oblasti talasnih dužina, pa se ova osobina naziva ,,IR prozor". Ova negativna osobina PE folija otklanja se dodavanjem aditiva.
 |
Trajnost i UV zračenje
Pokrivke su u toku eksploatacije izložene brojnim uticajima, pa se njihove osobine menjaju. Najtrajnije je staklo, i preko dvadeset godina, a najkraći vek imaju polietilenske folije, koje traju jednu do pet godina. Folije kraćega veka su jevtinije, ali se češće menjaju i potreban je ljudski rad za njihovu zamenu.
UV zračenje je van PAR oblasti, mada ga neke biljke koriste u pojedinim fazama razvoja. UV zračenje ima talasne dužine u području 100-400 nm i nije vidljivo. Deli se u tri oblasti:
• UV-A 315-400 nm,
• UV-B 280-315 nm i
• UV-C 100-280 nm.
UV-C, sa najmanjim talasnim dužinama, gotovo u potpunosti dopire do zemljine površine, dok se UV-B i UV-A delimično prigušuju prolaskom kroz atmosferu i druge prepreke, pre svega oblake. UV-A i UV-B zračenje koriste saksijske cvetajuće heliofilne biljke dok jednokratno rezano cveće (hrizanteme) zahteva više sunčevog zračenja iz područja UV-A zračenja. Dakle, pokrivka ne bi trebalo, posebno pri proizvodnji navedenih biljnih vrsta, da bude u potpunosti nepropusna za UV zračenje.
UV zračenje deluje razgradujuće na polietilen. Da bi se to sprečilo dodaju se aditivi u vidu stabilizatora. Kao pokrivka koriste se isključivo PE folije sa takozvanim UV aditivima ili stabilizatorima. U zavisnosti od vrste i količine aditiva definiše se trajnost, vek folije.
Energetske osobine
Pod ovim pojmom podrazumevaju se izolacione osobine pokrivke. Naziv energetske osobine upotrebljava se stoga što od njih zavise toplotni - energetski gubici. Sve pokrivke imaju loše izolacione osobine, visoku konduktivnost - provodnost toplote, osim onih koje su več formirane kao slojevi materijala sa vazdušnim međuprostorima, akrilni i polikarbonatni paneli, vakuum staklo i dvostruka PE folija. Izolaciona svojstva popravljaju se ugradnjom dva pa i više slojeva sa vazdušnim međuprostorima, tab. 4.
Tabela 4. Energetski gubici u objektima zaštićenog prostora, kao osnova za poređenje uzeto staklo debljine 4 mm = 100%, (Momirović, 2004)
 |
Smanjenje gubitaka ostvaruje se i kombinacijom više materijala za pokrivku. Tako se, na primer, donji delovi plastenika oblažu skupljim, ali energetski boljim panelima od akrila i polikarbonata, dok se drugi delovi prekrivaju dvostrukom PE folijom.
Mehanička otpornost
Pokrivka treba da izdrži razna mehanička opterećenja, da podnese dejstvo obilnih kiša, sloja snega, vetra pa i grada. Najznačajnije merilo mehaničke otpornosti pokrivke je otpornost na oštećenje od grada. U tab. 5 date su brzine pri kojima dolazi do oštećenja pokrivke staklenika/plastenika gradom - ledom u zavisnosti od prečnika komada leda. Brzine komada leda su utoliko više ukoliko su viši gradonosni oblaci. Ovim podacima služe se i osiguravajuća društva pri sklapanju ugovora, pri čemu se u obzir uzima i cena pokrivke. Što je materijal manje otporan na grad, manje su brzine koje dovode do oštećenja, te je premija viša.
Tabela 5. Brzina udara grada 0 pokrivku pri kojoj dolazi do oštećenja pokrivnog materijala u zavisnosti od prečnika (Stevens et al, 1994)
 |
Tvrde plastične PC ploče najotpornije su na grad, ali su njihove druge osobine lošije, a cena viša. Relativno dobra otpornost PE folija na dejstvo leda objašnjava se njenom elastičnošću, pri čemu je otpornost na dejstvo leda više izražena kod dvostrukih folija između kojih vlada nadpritisak.
U područjima koja su često pogođena gradom postavljaju se iznad objekata zaštitne mreže, iste ili slične onima koje se primenjuju u voćnjacima i vinogradima.
Otpornost na hemijska sredstva
Otpornost pokrivki na pesticide i druga hemijska sredstva koja se primenjuju u zaštićenom prostoru zavisi od njihovog sastava, učestalosti i načina primene. Hemijska sredstva na bazi sumpora, hlora i ostalih halogena degradiraju pokrivke, pre svega folije. Neka od hemijskih sredstava deluju i na hemijski otporne pokrivke, kao što je staklo, tako što stvaraju film koji smanjuje propustljivost svetlosti.
Gustina
Najveću gustinu ima staklo, a najmanju PE folija. PC ploče, zbog toga što su izvedene sa vazdušnim međuprostorima takode imaju malu površinsku masu izraženu u kg/m2. Za dvozidne ploče debljine 6 mm površinska masa iznosi svega 1,3 kg/m2, dok za petozidne strukturne ploče, debljine 32 mm, 3,8 kg/m2. Što je veća gustina, odnosno masa po kvadratnom metru površine, potrebna je jača noseća konstrukcija. Najveće opterećenje po površini ima staklo, a najmanje folije.
Postavljanje
Sa stanovišta troškova postavljanja, posebno uzimajući u obzir i trajnost, najpovoljnije je staklo, pa ploče akrila i PC, a najmanje povoljne su PE folije.
Gorivost i zapaljivost
Pri izboru pokrivke razmatra se i gorivost materijala. Svi ostali materijali, osim stakla, su manje ili više zapaljivi i gorivi. O ovome vode računa osiguravajuća društva pri ustanovljavanju visine premija. Pri gradnji objekta treba predvideti mere zaštite od požara, ali i mere zaštite od udara groma.
Cena
Cena pokrivnih materijala značajno utiče na visinu ukupne investicije. Pri ocenjivanju cene u obzir treba uzeti i trajnost pokrivke i troškove postavljanja. Odnos cena ukazuje na jasnu alternativu, staklo ili PE folija. Folija je pet do deset puta jevtinija, ali joj je kraći vek i mnogo je više rada potrebno za njeno postavljanje.
Tabela 6. Relativne cene pokrivnih materijala u odnosu na staklo
 |
2.Krute pokrivke
Staklo
Staklo je inertan materijal, može da se koristi i do trideset godina. Nezapaljivo je i otporno na razna zagađenja, ali je osetljivo na mehanička oštećenja (npr. udar grada - leda).
Za pokrivanje staklenika najčešće se koristi staklo debljine oko 4 mm. Primenom dvostrukog stakla, pa i blokova sa vakuumom, smanjuju se gubici toplote.
Staklo se lako montira na noseću konstrukciju, koja zbog njegove težine mora da bude ojačana. Staklo se lako premazuje bojom koja smanjuje propuštanje svetlosti u letnjem periodu, pa time i zagrevanje staklenika.
Akrili i polikarbonati
Akrilni materijal PMMA (PolyMethyl MethAcrylate) je svetao, UV otporan, sintetički materijal. Čvrstoća mu je 25 puta veća od stakla iste debljine, pri čemu mehanička čvrstoća može još da se poveća dodavanjem aditiva. Lomljiv je ukoliko je u obliku velikih ploča. Otporan je na poliranje i sečenje i lak za rad. Pre savijanja mora da se zagreje.
Polikarbonati, PC, (Poly Carbonate) su otporni na udar i teško lomljivi. Ograničeno je deformabilan pri niskim temperaturama.Od stakla je čvršći i do 250 puta. Otporan je na grad.
Od ovih materijala izrađuju se krute ili slabo savitljive ploče standardnih dimenzija. Izrađuju se češće kao višeslojne sa vazdušnim međuprostorom, sl.17. Ovakav materijal ima nižu propustljivost svetlosti, ali vrlo dobre energetske -izolacione osobine. Čvrstoća i otpornost na grad su visoki. Od ploča se izrađuju polja plastenika koja treba da budu ojačana. Od njih se izrađuju prozori i vrata, sl.18.
Sl.17 Ploče od polikarbonata sa međuprostorom za vazduh.
 |
Sl.18 Plastenik pokriven folijom i tvrdim plastičnim pločama sa čeone strane
 |
Brojne dobre osobine ovih pokrivnih materijala poništavaju se visokom cenom. Takođe, ovi materijali su lako zapaljivi i gorivi. Zbog tog je premija osiguranja za njih viša, a u nekim zemljama zabranjena je njihova primena u objektima koji su namenjeni za obuku i demonstraciju.
Pored akrila i polikarbonata u grupu tvrdih plastičnih ploča spadaju: poliester FRP (Fiberglass Reinforced Polyester) i PVC ploče (PolyViny Chloride), koji su se ranijih godina koristili kao pokrivke dok se danas praktično i ne koriste.
PE folije
Obična PE folija (PE je skraćenica od engleske reći polyethilene. ali i od srpskog polietilen) je mutne mlečnobele boje, propušta 80-90% vidljivog dela sunčevog zračenja. Njen vek je, usled osetljivosti na UV zračenje, godinu dana, a ima i druge nepovoljne osobine. Proizvođači ih otklanjaju primenom raznih aditiva.
UV stabilizacija
UV zračenje razgrađuje polietilensku foliju. Degradacija se sprečava dodavanjem aditiva - UV stabilizatora, na bazi nikla ili raznih drugih jedinjenja. Jedan od najskupljih UV stabilizatora je titanijum-dioksid. U zavisnosti od vrste i količine aditiva produžava se vek folije. Na primer, oznaka na foliji PE - UV 4, označava UV stabilizovanu PE foliju trajnosti 4 godine.
Termička-IR folija
Obična PE folija propustljiva je za IR zračenje, tab. 3. To je pozitivno sa stanovišta propuštanja i tog dela sunčevog zračenja, jer se iskoristi više energije. Negativno je jer prouzrokuje gubitke zračenjem u okolinu, sl.19. Ovaj nedostatak PE folije otklanja se dodavanjem raznih aditiva, na primer opala.
Jedan od tipova PE folije je i PE - EVA (Ethylene-VinylAcetate). Dodavanjem 1-18% vinil acetata smanjuje se propustljivost IR zračenja i povećava mehanička otpornost i elestičnost folije.
Sl.19 PE folija bez i sa aditivom za uklanjanje "IR prozora" PE folija
 |
Aditivi protiv prašine i magle - kapanja
Na površini plastenika se tokom korišćenja taloži prašina koja smanjuje transparentnost, propustljivost. Ona se uklanja čišćenjem ili pranjem nisko abrazivnim deterdžentima. Da bi se smanjilo taloženje prašine i potreba za čišćenjem, osnovnom materijalu dodaju se aditivi. Takva folija označava se sa PE-AD. Dodatak AD je skraćenica od engleskog termina anti-dust -protiv prašine.
U plasteniku je visoka relativna vlažnost vazduha. Kada vazduh dode u dodir sa hladnom folijom dolazi do kondenzacije. Usled kapanja kondenzovane vode dolazi do oštećenja biljaka i pojave bolesti. Da bi se to sprečilo ili umanjilo, folijama se dodaju aditivi kojima se sprečava zadržavanje kondenzata na foliji. On se sliva niz nju, ne stvarajući krupne kapljice, sl.20. Takve folije imaju ozanaku PE-AC. AC je skraćenica od engleskog izraza anti-condensate, protiv kondenzata.
AD i AC aditivi mogu da se kombinuju, pa tako folija ima obe osobine, sprečavanje taloženja prašine sa spoljnje strane i formiranje kapljica vode sa unutrašnje strane, oznaka je PE -AC - AD.
Za klimatska područja, gde se u toku leta javljaju visoke temperature okolnog vazduha, treba koristiti termoosetljivu foliju "mulchopaque", koja na temperaturi od 28°C postaje bela, smanjuje se njena transparentnost i sprečava preveliko zagrevanje unutar objekta.
Ugradnjom filtera određene boje u folije, dolazi do promene sastava sunčevog spektra svetlosti, te na taj način može da se upravlja rastom i razvojem biljaka. Sa plavim filterom (povećan udeo crvene svetlosti), biljke sporije rastu i imaju kraće internodije. Ovo je značajno pri proizvodnji biljaka u saksijama, radi formiranja kompaktnije biljke sa mnogo izdanaka. Korišćenje plavog filtera izaziva kasnije cvetanje, dok kod zelenog i žutog dolazi do izduženja biljaka u odnosu na primenu bezbojne folije. Ugradnjom zelenog ili žutog filtera dobijaju se biljke veće visine u odnosu na bezbojnu foliju. Fluorescentnim aditivom utiče se na promenu svetlosnog spektra, koji izaziva dezorijentaciju insekata.
Folije plave boje, tzv. "AD IR Blue" koriste se za gajenje krastavca i drugog vrežastog povrća, jer smanjuju efekat plamenjače.
Brojna poboljšanja PE folije
PE folija je najzastupljenija pokrivka. Polietilen bez dodataka ima mnoge nedostatke koji se otklanjaju primenom raznih aditiva. Dodavanjem aditiva poboljšava se disperzija svetlosti, produžava se vreme korišćenja folije, uklanjaju se ,,IR prozori" povećava se mehanička otpornost i elastičnost. Nadalje se aditivima sprečava taloženje prašine na spoljnjem delu folije kao i formiranja kondenzata i kapljica vode sa unutrašnje strane. Ugradnjom filtera određene boje u folije dolazi do promene sastava sunčevog spektra svetlosti, te na taj način može da se upravlja rastom i razvojem biljaka
Poređenje PE folije sa drugim pokrivkama
Polazeći od činjenice da se kod nas najviše koristi PE folija kao pokrivka za objekte zaštićenog prostora, navode se osnovne karakteristike folije u poredenju sa drugim pokrivkama.
Prednosti PE folije:
+ višestruko niža cena, tab. 6,
+ jednostavno postavljanje,
+ laka i jednostavna noseća konstrukcija,
+ niska cena noseće konstrukcije, naročito kod visokih tunela,
+ dobra propustljivost korisnog dela sunčevog zračenja -PAR, sl.16,
+ mogućnost izbora PE folija sa različitim aditivima, AC, AD, AD IR Blue itd.
Nedostaci PE folije
kraće trajanje,
- smanjenje propustljivosti sunčeve svetlosti tokom vremena,
- osetljiva na pesticide, boje i lakove na bazi sumpora, hlora i ostalih halogena,
- osetljiva na visoke temperature, preko 6o°C,
- osetljiva na oštre ivice noseće konstrukcije.
Sl.20 Efekat primene aditiva protiv kapanja na foliji
 |
Postavljanje PE folije
Proračun dimenzija folije bitan je pri postavljanju folije. Širina folije za visoke tunele izračunava se na osnovu krovnog raspona. Tako na primer, ako je krovni raspon manji od 8 m, na dužinu luka dodaje se 1,0 m, dok se na krovni raspon veći od 8 m, dodaje 1,5 m. Dužina folije izračunava se tako što se na dužinu krova dodaje 5,0 m.
Dužina preklapajućih "zavesa", koje se formiraju prilikom spajanja vertikalnih, kosih ili lučnih elemenata objekta kao i postavljanja dvostruke folije, iznosi 60 cm i po širini i dužini folije.
Jedan od preduslova ostvarenja punog trajanja folije kao pokrivke, je pravilno skladištenje. Folija mora da bude upakovana u crno/belu foliju, pri čemu je bela strana spolja. Skladišti se u hladnom prostoru, bez sunčevog zračenja, u horizontalnom položaju. Folija se skladišti najduže dve godine od dana proizvodnje. Foliju ne otpakivati pre vremena postavljanja. Njena trajnost računa se od trenutka otpakivanja.
Pre postavljanja folije treba pripremiti noseću konstrukciju, koja podrazumeva zamenu svih oštećenih i slomljenih elemenata. Obaviti šmirglanje kontaktnih površina, bojenje svih metalnih i drvenih delova belom akrilnom bojom i čišćenje oluka. Obavezno obložiti isturene delove noseće konstrukcije UV stabilizovanom PE trakom. Na mestima oslanjanja ne srne biti delova koji su izrađeni od PVC. Ne koristiti uljane boje i lakove za zaštitu noseće konstrukcije, jer mogu da sadrže jedinjenja na bazi sumpora, hlora i ostalih halogena.
PE folija postavlja se samo pri povoljnim vremenskim uslovima. Postavlja se pri tihom vremenu i temperaturi okoline 15-20°C. Folija se ne postavlja ukoliko duva vetar. U slučaju duvanja povetarca, polaganje folije izvoditi u smeru suprotnom smeru duvanja.
Na svakoj rolni sa folijom postoji uputstvo, koje mora da se sledi. Kada se postavi folija, naziv, karakteristike folije i datum proizvodnje moraju biti čitljive sa spoljnje strane objekta. To znači da je folija pravilo postavljena, odnosno da je AC sa unutrašnje strane, jer samo tada funkcioniše zaštita od stvaranja sloja kondenzata i kapljica.
PE foliju traba otpakovati neposredno pre postavljanja, sl. 21. Rolnu folije razmotati direktno na sleme objekta. Nikako ne vući razmotani deo folije po nosećoj konstrukciji. Paziti da ne dođe do mehaničkih oštećenja.
Sl.21 Postupak pri postavljanju dvostruko presavijene a) i višestruko presavijene folije b)
 |
Spajanje folije između vertikalnih lučnih delova višebrodnog objekta izvodi se pomoću nosača sa žljebom, plastičnog profila i utiskivača. Fiksiranje jednostruke i dvostruke folije za noseću konstrukciju višebrodnog plastenika prikazano ie na Sl. 22.
Sl.22 Fiksiranje jednostruke a) i dvostruke folije b) za noseću konstrukciju 7- aluminijski žljeb, 2- folijo, 3- plastični profil, 4- utiskivoč, 5- dodatna unutrašnja folija
 |
Ugradnjom dvostruke folije smanjuju se dvostruki gubici, tab. 4. Postavljanje dvostruke folije,sto je čest slučaj kod nas, može da se izvede improvizovano, bez dodatne noseće konstrukcije. Vezivanje unutrašnje folije za noseću knostrukciju obavlja se žicom ili PE vezivom, pri čemu unutrašnja folija mora da se buši. Na izbušenim otvorima folije nagomilava se kondenzovana voda pri čemu dolazi do kapljanja vode na biljke. Pored navedenog, dolazi do lošeg zatezanja unutrasnje folije i zadržavanja kondenzovane vode na površini unutrašnje folije, što utiče na smanjeno propuštanje svetlosti. Ovai, iako široko rasprostranjen način postavljanja unutrašnje folije, naročito kod visokih tunela, ne treba koristiti.
Pri postavljanju dvostruke folije treba koristiti dodatnu noseću konstrukciju preko koje se postavlja unutrašnja folija, sl.23. Na ovaj način se postiže dobra zategnutost unutrašnje folije i omogućava nesmetano slivanje kondenzovane vode i bolja propusnost za svetlost.
Sl.23 Postavljanje dvostruke folije korišćenjem dodatne noseće konstrukcije
 |
Energetski najbolje rešenje je postavljanje dvostruke folije na stalnom rastojanju medu njima, koje se održava uduvavanjem vazduha. U zimskom periodu nadpritisak vazduha treba da je 0,6 bar, a u letnjem 0,4 bar.
Postupci za postavljanje folije
Voditi računa o izboru dimenzije folije. Pre postavljanja folije proveriti, način skladištenja i datum proizvodnje, jer vreme skladištenja ne srne biti duže od dve godine. Prethodno je potrebno pripremiti noseću konstrukciju, pri čemu folija ne srne da se oslanja na PVC. Ne koristiti uljane boje i lakove jer mogu da sadrže hemikalije na bazi sumpora, hlora i ostalih halogena koji razaraju PE foliju.
Foliju postavljati tokom tihog vremena na temperaturi 15-20°C. Folija se postavlja tako daje natpis - naziv i karakteristike - čitljiv sa spoljašnje strane objekta. Tada je AC sloj na unutrašnjoj strani, te deluje protiv stvaranja filma kondenzata i kapljica. Paziti da ne dođe do mehaničkog oštećenja folije.
Pri postavljanju dvostruke folije primenjivati dvostruki ram, a još bolje rešenje je uduvavanje vazduha pod pritiskom između unutrašnje i spoljašnje folije.
Primer za garanciju folije Hytilux 4 Hvpolast (Anonim, (Anonim2004)
Garancija za foliju obuhvata generalni opis i karakteristike folije.
Generalni opis:
• Transparentna koekstrudirana troslojna folija, stabilizovana za 4 sezone.
• Jaka i fleksibilna folija, sa dobrom dimenzionom stabilnošću. 11% EVA. Obeležena je logom i datumom proizvodnje.
• Dimenzije:
debljina 0,18 mm,
širina: 14,0 m,
dužina: 100 m.
Tabela 7. Primer karakteristike PE folije koje prodavač navodi i garantuje
 |
Savet korisnicima nakon postavljanja folije
Kada je folija postavljena sprovesti sledeće:
1. sve kontaktne površine između folije i noseće konstrukcije dofarbati akrilik belom bojom,
2. dotegnuti na dole pokrivku sa PE trakama,
3. proveriti da li može da dođe do oštećenja folije mrežom za senčenje, te ga otkloniti,
4. zakrpiti sve rupe i pukotine na pokrivci athezionom trakom namenjenom za PE foliju,
5. po potrebi, dotegnuti foliju u međusezonama i nakon jakih vetrova.
6. izbegavati direktno izlaganje folije mlazu pesticida (sumpor, hlor i halogena jedinjenja),
7. izbegavati sve kontakte sa fitosanitarnim proizvodima.
Izbor, kupovina, garancija
Cena folija zavisi od garantovane trajnosti i primenjenih aditiva, odnosno unapređenja osobina. Pošto je postavljanje folije zamorno i dugotrajno preporučuje se izbor folije što duže trajnosti, do maksimalnih pet godina.
Voditi računa o dimenzijama folije, da bi pri krojenju i postavljanju bilo što manje ostataka, koji su takođe plaćeni. Razmotriti cene raznih fabrikata i ponuda prodavaca. Mogu da se pojave značajne razlike. Prethodna lična ili tuđa iskustva mogu da budu jedan od opredeljujućih elemenata za izbor i kupovinu određene vrste folije.
Garancija proizvođača i prodavca za vrstu i karakteristike folije moraju biti važan elemenat pri izboru folije. Ukoliko prodavač sam ne nudi, obavezno tražiti pismenu garanciju. Ona je osnova u slučaju eventualnog spora.
LITERATURA
1. Durovka, M., Lazić, Branka, Bajkin, A., Potkonjak, Agnes, Marković, V., Ilin, Ž., Todorović, Vida. 2006. Proizvodnja povrća i cveća u zaštićenom prostoru. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Poljoprivredni fakultet Banja Luka.
2. Momirović, N. 2004. Savremeni objekti zaštićenog prostora. Poljoprivredni list, specijalno izdanje, 10-11.
3. Stevens, A. B., Stevens, Suzan, Albrecht, M. L., Karen I. B. Gast. 1994. Starting a Greenhouse Business. Cooperative Extension Service, Kansas State Universitv Manhattan, Kansas.
4. Anonim. 2004. Training material on greenhouses. Practical Training Centre, PTC+ , Ede.
