Organska proizvodnja

Organska proizvodnja

Piše: Lidija Aćimović, šef odseka za organsku proizvodnju,
Sektor za razvoj sela i poljoprivrede,
Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Srbije

Organska poljoprivreda, kao proizvodni metod koji je ekološki prihvatljiv i koji se zasniva na prirodnim procesima i upotrebi organskih i prirodnih mineralnih materija, sve je popularniji u Srbiji. Osim naziva organska u upotrebi su i termini ekološka i biološka poljoprivreda.

U organskoj poljoprivredi, koja je sastavni deo sistema održive poljoprivrede, nije dozvoljena upotreba sredstava za zaštitu i ishranu bilja sintetičko-hemijskog porekla i sintetičkih lekova (osim u posebnim situacijama), regulatora rasta hormona, jonizujućeg zračenja i genetski modifikovanih organizama.

Organska proizvodnja predstavlja sistem upravljanja proizvodnjom poljoprivrednih i drugih proizvoda koji unapređuje i povećava biodiverzitet, na najbolji način štiti životnu sredinu i primenjuje najviše standarde zaštite zdravlja bilja i životinja.

Ciljevi organske poljoprivrede su održavanje i povećanje plodnosti zemljišta, sprečavanje i suzbijanje erozije zemljišta, očuvanje biodiverziteta, zaštita prirodnih resursa od zagađenja, proizvodnja hrane visoke nutritivne vrednosti

Osnovne standarde za organsku proizvodnju postavla je Međunarodna federacija pokreta za organsku poljoprivredu IFOAM (1972) i oni su omogućili razvoj organske poljoprivrede u mnogim zemljama sveta i pre donošenja nacionalnih propisa i standarda. Danas je organska poljoprivreda u Evrposkoj uniji regulasana direktivom EEZ 2092/91 (i brojnim amandmanima) i Kodeks alimentariusom, u SAD Nacionalnim programom (NOP), u Kanadi Kanadskim standardom za organsku proizvodnju a u Japanu Japanskim standardom za poljoprivrednu proizvodnju (JAS). Osim pomenute direktive u zemljama članicama Evropske unije sertifikacione organizacije primenjuju privatne standarde koji detaljnije regulišu pravila proizvodnje.

Stalni rast tražnje za organskim proizvodima u svetu ukazuje na to da ovaj proizvodni metod može biti veoma profitabilan ukoliko se na pravi način koriste prirodni resursi, znanje i proizvodno iskustvo. Metode organske proizvodnje primenjuju se u svetu na preko 30 miliona hektara od čega je 6,9 miliona hektara u Eropi, odnosno 6,3 miliona hektara u Evropskoj uniji. Od kultura su najzastupljenije žitarice i krmno bilje a od višegodišnjih zasada masline, voće i vinova loza.

Najveća površina na kojoj se primenjuju metode organske poljoprivrede je u Australiji (12 mil. Ha), zatim u Argentini (oko 3 mil. ha), dok je u Evropi Italija sa preko milion hektara na prvom mestu. Najveće povećanje površina na kojima se primenjuju metode organske poljoprivrede u periodu 2004-2005. zabeleženo je u SAD (400.000hektara)

Ukupna vrednost prometa organskih proizvoda u svetu raste iz godine u godinu i u 2006.godini iznosila je 30 milijardi evra a u Evropi 14 milijardi evra. Najveće tržište organskih proizvoda su Evropa, Severna Amerika i Azija a Evropsko Nemačka, Italija, Francuska i Velika Britanija. Potrošnja organskih proizvoda po stanovniku najveća je u Švajcarskoj a zatim u Danskoj, Austriji Švedskoj.

Prema podacima kojima raspolaže Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, u Srbiji registrovana sertifikovana površina pod ratarskim, povrtarskim i voćarskim kulturama iznosi više od 700 hektara a površina sa koje su sakupljene biljne vrste iz prirodnih staništa iznosi oko 1.000.000 hektara.

Da bi se zasnovala organska proizvodnja neophodno je obezbediti prostornu izolaciju zemljišnih parcela i farmi od mogućih izvora zagađenja (pesticidi, otpadne vode, polen genetski modifikovanih useva), zemljišnu parcelu na kojoj sadržaj štetnih materija ne prelazi propisane maksimalno dozvoljene količine, i propisan kvaiitet vode za navodnjavanje (prva i druga kategorija) i vazduha.

Da li su ovi uslovi ispoštovani procenjuje kontrolor sertifikacione organizacije. Ukoliko on proceni da postoji opasnost od zagađenja, uzima uzorke zemljišta, odnosno vode i daje ih na laboratorijsku analizu.

Uključivanje zemljišne parcele u organsku poljoprivredu može započeti odmah ukoliko parcela nije korišćena u poslednje dve odnosno tri godine kod višegodišnjih zasada ili je korišćena bez upotrebe sredstava sintetičko-hemijskog porekla.

Ako je parcela korišćena uz upotrebu sredstava sintetičkohemijskog porekla, ona se može uključiti u organsku poljoprivredu po isteku prelaznog perioda (period konverzije) od dve odnosno tri godine za višegodišnje zasade, bez upotrebe sredstava sintetičko-hemijskog porekla.

U Srbiji je jula 2006. godine u republičkom parlamentu usvojen Zakon o organskoj proizvodnji i organskim proizvodima (Službeni glasnik RS, br.62/2006) koji je usaglašen sa direktivom EEZ 2092/91, što bi trebalo da olakša izvoz organskih proizvoda na tržište Evropske unije.

Od momenta uključivanja proizvođača u organsku proizvodnju, proizvođač je dužan da vodi evidenciju o načinu korišćenja proizvodne jedinice prema uputstvu sertifikacione organizacije.

Detaljna uputstva o organskoj biljnoj proizvodnji propisana su Pravilnikom o metodama organske biljne proizvodnje i o sakupljanju šumskih plodova i lekovitog bilja objavljenom u Službenom listu SRJ broj 51/2000 ali i privatnim standardima sertifikacionih organizacija.

Da bi se zasnovala organska stočarska proizvodnja neophodno je obezbediti ishranu životinja na pašnjacima ili drugom zemljištu na kome se proizvodi stočna hrana. Hrana se može nabavljati i sa drugih gazdinstava ukoliko su i ona pod kontrolom sertifikacione organizacije.

Uključivanje stočarske proizvodnje u organsku proizvodnju može početi najmanje godinu dana od dana uključivanja zemljišnih parcela u organsku poljoprivredu odnosno kada se obezbedi organski proizvedena hrana za stoku sa navedenih parcela. Sakupljanje divljih biljnih i životinjskih vrsta iz prirodnih staništa smatra se metodom organske proizvodnje, ako staništa nisu tretirana drugim sredstvima tri godine pre sakupljanja (izuzev onim sredstvima koja su dozvoljena zakonom), i ako sakupljanje ne utiče na stabilnost prirodne sredine ili održavanja vrste u oblasti sakupljanja.

Proizvodi lova divljih životinja ne smatraju se proizvodima organske proizvodnje.

Za organsku proizvodnju mora se izvršiti izbor vrsta i sorti bilja koje su prilagođene agroekološkim uslovima. Seme i sadni materijal bi trebalo da potiču iz organske proizvodnje, ali ukoliko se ne mogu naći na tržištu u prelaznom periodu se mogu koristiti i oni iz konvencionalne proizvodnje (ako nisu hemijski tretirani) uz odobrenje kontrolora sertifikacione organizacije, odnosno ministarstva ukoliko se radi o sertifikovanoj proizvodnji.

Takođe, za organsku stočarsku proizvodnju, odnosno pčelarstvo, ribarstvo, živinarstvo i dr., neophodno je izvršiti izbor vrsta i rasa životinja koje imaju visok prag adaptacije na lokalne uslove i koje su otporne na bolesti. Prednost prilikom odabira imaju domaće rase životinja a cilj je da se izbegnu specifične bolesti ili zdravstveni problemi koji su karakteristični za vrste i rase koji se gaje u konvencionalnoj proizvodnji.

Organski proizvodi pakuju se u ambalažu od prirodnog materijala, a samo izuzetno u ambalažu od sintetičkog materijala. Ambalaža koja se koristi za pakovanje organskih proizvoda ne sme imati štetan uticaj na zdravlje ljudi i treba da bude sačinjena od biorazgradivih materijala, odnosno materijala podložnih reciklaži.Takođe, za pakovanje ovih proizvoda ne sme se koristiti ambalaža koja je već korišćena i koja sadrži ostatke sintetičko-hemijskih i drugih sredstava koji nosu dozvoljeni u organskoj proizvodnji.

Pravilnikom o metodama organske stočarske proizvodnje (Službeni list SRJ broj 51/2000) propisani su: način uzgoja, ishrana, zdravstvena zaštita životinja kao i postupak sa životinjama nabavljenim sa drugih farmi.

Sirovine proizvedene metodama organske poljoprivrede prerađuju se primenom različitih tehničko-tehnoloških postupaka i ukoliko se tehnološke linije koriste i za preradu proizvoda iz konvencionalne proizvodnje, one se pre početka korišćenja moraju temeljno oprati i očistiti dozvoljenim sredstvima Tehnološki postupci mogu biti mehanički, termički, fermentacioni, kao i kombinacija istih. U preradi sirovina je zabranjena primena genetski modifikovanih organizama i jonizujućeg zračenja, kao i istovremena prerada sirovina poreklom iz konvencionalne proizvodnje. Cilj prerade sirovina poljoprivrednog porekla je dobijanje prehrambenih proizvoda koji ne sadrže ostatke pesticida, hormona, genetski modifikovanih organizama i očuvanje biološki vrednih sastojaka..

Prilikom pakovanja organskih proizvoda ne može se koristiti ambalaža proizvedena od polivinil-hlorida (PVC) i drugih plastičnih materija koje sadrže hlor. Ukoliko se koristi ambalaža od sintetičkog materijala, ona ne sme da sadrži štetne materije koje bi prelazile na zapakovane proizvode.

Poljoprivredni i prehrambeni organski proizvodi skladište se u posebnim prostorijama skladišta a ukoliko su organski proizvodi upakovani i obeleženi, mogu se čuvati u istom skladištu sa proizvodima konvencionalne proizvodnje, u posebnom delu koji je obeležen. Prostorije u kojima se vrši pakovanje organskih proizvoda ne mogu služiti i za njihovo skladištenje a sredstva unutrašnjeg prevoza moraju biti bez prisustva ostataka proizvoda konvencionalne proizvodnje i ostataka neorganskog porekla.

Kada je u pitanju prevoz organskih proizvoda, važno je sprečiti njihovo mešanje i zamenu sa proizvodima iz drugih oblika proizvodnje, oštećenje ambalaže, etiketa i drugih obeležja, kao i zamenu sadržaja ambalaže.

Kao potvrdu daje proizvodnja sertifikovana, odnosno da su primenjene metode organske proizvodnje, proizvođač dobija sertifikat serufikacione organizacije i dozvolu da proizvod obeleži oznakom ORGANSKI PROIZVOD» i nacionalnim znakom kao i saglasnost da na ambalažu stavi kod i logo sertifikacione organizacije koja je vršila kontrolu i sertifikaciju proizvodnje.

Sertifikat garantuje potrošaču da je proizvodnja poljoprivrednog, odnosno prehrambenog proizvoda kontrolisana od momenta uključivanja proizvodne jedinice (zemljišne parcele, preradnog kapaciteta, gazdinstva) u organsku proizVbdnju do momenta plasiranja proizvoda na tržište i da, ukoliko se radi o prehrambenom proizvodu, sadrži najmanje 95% sastojaka proizvedenih i sertifikovanih u skladu sa zakonom. Sertifikat koji se izdaje za or ganski proizvod važi godinu dana od dana izdavanja.

Zakonom o organskoj proizvodnji i organskim proizvodima propisano je ko može da vrši stručnu kontrolu organske proizvodnje i izdaje sertifikat a uslovi koje mora da ispuni pravno lice i način izdavanja sertifikata regulisani su Pravilnikom koji je objavljen u Službenom glasniku RS, br. 81/2006.

Sertifikat sadrži: naziv, sedište i broj koda ovlašćene organizacije; naziv, adresu ili sedište proizvođača; vrstu organskog proizvoda i njegovu procenjenu količinu za godinu dana; broj sertifikata; pečat ovlašćene organizacije i potpis ovlašćenog lica u toj organizaciji.

U deklaraciji organskog proizvoda navode se naziv proizvođača, odnosno uvoznika, zemlja porekla, godina proizvodnje, rok trajanja proizvoda, broj i datum izdavanja sertifikata a kada se radi o prehrambenim proizvodima, navode se i svi sastojci po redosledu njihovog masenog učešća, aditivi i metoda prerade proizvoda.

Reklamni materijal, prateća dokumentacija i etiketa na sertifikovanim proizvodima ne mogu sadržati tekst kojim se upućuje da je proizvod vrhunskog kvaliteta samo zato što je proizveden metodama organske proizvodnje.

Na ambalaži/pakovanju, reklamnom materijalu, pratećoj dokumentaciji i etiketama organskih proizvoda mogu se nalaziti termini odnosno skraćenice koji označavaju poreklo organskog proizvoda (ekološki, biološki, organik, odnosno eko, bio, org i si.) dok je njihova upotreba zakonom zabranjena ukoliko proizvodnju nije kontrolisala sertifikaciona organizacija.

Promet organskih proizvoda mogu obavljati lica koja su registrovana za ovu delatnost a u skladu sa pomenutim zakonom. Promet organskim proizvodima može se obavljati na proizvodnoj jedinici, u maloprodajnim objektima na jasno obeleženom mestu i odvojeno od drugih proizvoda, kao i na pijacama bez mešanja sa proizvodima konvencionalne proizvodnje, odnosno ukoliko se na tezgi ne prodaju i proizvodi iz konvencionalne proizvodnje.

Poljoprivredni proizvodi koji su proizvedeni na proizvodnim jedinicama koje se nalaze u periodu konverzije mogu se staviti u promet ukoliko je njihovu proizvodnju kontrolisala serifikaciona organizacija i obeležavaju se oznakom «PROIZVOD IZ PERIODA KONVERZIJE)) i nazivom i logom sertifikacione organizacije ali ne i nacionalnim znakom.

Kada je u pitanju uvoz organskih proizvoda, uvoznik je dužan da prijavi uvoz sertitlkacionoj organizaciji ovlašćenoj od strane ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i podnese dokumentaciju o poreklu proizvada i sertifikat koji je izdala sertifikaciona organizacija u zemlji porekla proizvoda, na osnovu čega mu ovlašćena organizacija izdaje resertifikat (potvrdu na srpskom jeziku da je sertifikat izdao nadležni organ zemlje porekla proizvoda). Organski proizvodi iz uvoza ne obeležavaju se nacionalnim znakom za organske proizvode.

Inspekcijski nadzor nad sprovođenjem zakona i propisa donetih na osnovu njega vrši ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede preko inspektora za organsku proizvodnju, a nadzor nad sprovođenjem propisa koji se odnose na promet, označavanje i deklarisanje organskih proizvoda, vrši ministarstvo nadležno za poslove trgovine preko tržišnih inspektora.